ضربههای ناشی از بحرانهای مالی سالهای اخیر نظیر ورشکستگی شرکت انرون(Enron) و ورلدکام(World com) در امریکا و فساد بزرگ مالی 3 هزارمیلیارد تومانی در ایران، این پرسش کلیدی را برای سهامداران و دولت مطرح کرد که هیئت مدیره و حسابرسان کجا بودند؟
شرکت انرون در سال 1985 فعالیت خود را در زمینه تولید و فروش انرژی شروع کرد و به سرعت به یکی از بزرگترین شرکت های انرژی جهان و هفتمین شرکت بزرگ عضو سازمان بورس امریکا تبدیل شد. به طوری که، درآمد این شرکت در سال 2000 میلادی بیش از 101 میلیارد دلار و حق الزحمه حسابرسی و خدمات مشاوره مالی آن در سال مزبور 52 میلیون دلار بود.
شرکت انرون در اواخر سال 2001 میلادی طی یک فرایند پیچیده فساد مالی اعلام ورشکستگی کرد که پی آمدهای مهم سقوط آن عبارت بودند از: سوخت شدن مطالبات بسیاری از طلبکاران، از دست دادن سرمایه ی شمار زیادی از سهامداران و از دست دادن موقعیت شغلی تعداد زیادی از کارمندان شرکت. همچنین مجرم شناخته شدن حسابرس این شرکت و انحلال موسسه حسابرسی آرتور اندرسون(Arthur Anderson) در سال 2003 و مهمتر از همه، کاهش اعتماد عمومی به بازار سرمایه و حرفه حسابرسی بود.
کنگره امریکا برای بازگردان اعتماد عمومی به بازار سرمایه و پیشگیری از وقوع موارد مشابه در آینده قانون ساربینز اکسلی(Sarbanes-Oxley) را در سال 2002 برای حمایت از سهامداران و تقویت گزارشگری مالی تصویب کرد که در آن نقش مهمتری برای کمیتهی حسابرسی قائل شد و حیطه اختیارات و مسئولیتهای این کمیته را افزایش داد.
در ایران نیز در اواسط سال 1390 پرده از یک فساد بزرگ مالی برداشته شد که حاکی از 3 هزار میلیارد تومان فساد در شبکه های بانکی کشور بود که پیامدهای منفی زیادی برای ذینفعان آن از جمله سهامداران، کارکنان، طلبکاران، حسابرسان و از همه مهمتر جامعه داشت.
توسل به روشهای متقلبانه برای دریافت وامهای زیاد، پولشوئی و ضعف محیط کنترلی مناسب در شبکه بانکی کشور و شرکتهای درگیر با این فساد، از جمله عوامل اصلی موثر در بروز این فساد مالی تشخیص داده شد.
سرانجام متهمان این پرونده به مجازاتهای مقرر در قانون محکوم شدند و تعدادی از موسسات حسابرسی نیز در ارتباط با حسابرسی شرکتهای درگیر با این فساد، مشمول تنبیههای مقرر در آئیننامه انضباطی جامعه حسابداران رسمی شدند.
سازمان بورس و اوراق بهادار ایران برای ایجاد محیط کنترلی مناسب در شرکتهای پذیرفته شده در بورس، این شرکتها را علاوه بر ترغیب به تدوین منشور اخلاقی ملزم به تشکیل واحد حسابرسی داخلی، استقرار نظام حاکمیت شرکتی، مدیریت ریسک و کمیته حسابرسی نمود.
حال با توجه به عنوان این مقاله، این پرسش مطرح می شود که آیا تشکیل کمیته حسابرسی میتواند به بهبود سلامت مالی در شرکتهای پذیرفته در بورس اوراق بهادار کمک کند؟ پاسخ به این پرسش در هر یک از دو وضعیت زیر متفاوت است:
وضعیت اول: کمیته حسابرسی طبق منشور سازمان بورس تشکیل شود و وظایف خود را به درستی انجام دهد. در این صورت، نقشی که کمیتهی حسابرسی دارد موجب میشود که روابط بین هیئت مدیره، حسابرسان مستقل، حسابرسان داخلی و سایر ذینفعان تنظیم و جریان اطلاعات صحیح و به موقع در شرکتهای پذیرفته در بورس اوراق بهادار تقویت شود که پی آمد آن حفظ بهتر حقوق و منافع سهامداران و افزایش پاسخگوئی به آنان است.
وضعیت دوم: کمیته حسابرسی طبق منشور سازمان بورس تشکیل نشود یا وظیفه خود را به درستی انجام ندهد. در این صورت، تشکیل کمیتهی حسابرسی ضمن آنکه به بهبود سلامت مالی شرکت کمک نمیکند، بلکه در پارهای موارد ممکن است بروز تخلفات مالی را تسهیل یا به ظاهر توجیه کند. برای توجیه این استدلال، در زیر به نقش کمیته حسابرسی در سقوط شرکت انرون می پردازیم:
الف: یکی از وظایف کمیتهی حسابرسی نظارت بر سیستمهای کنترل داخلی و موازین اخلاقی شرکت است. شرکت انرون دارای کمیتهی حسابرسی بود لکن به دلایل زیر در انجام وظایف خود در این حیطه ناتوان بود:
ب: یکی از مسئولیتهای کمیتهی حسابرسی، نظارت بر صلاحیت و استقلال حسابرس مستقل شرکت است. شرکت انرون دارای کمیته حسابرسی بود لکن، به دلایل زیر در انجام وظایف خود در این حیطه ناتوان بود:
ج: یکی از وظایف کمیتهی حسابرسی، نظارت بر کارائی و اثربخشی فرایند حسابرسی داخلی شرکت است. شرکت انرون دارای کمیتهی حسابرسی بود، لکن به دلایل زیر در انجام وظایف خود در این حیطه ناتوان بود:
د: یکی از وظایف کمیتهی حسابرسی نظارت بر صحت و کامل بودن صورتهای مالی و گزارشگری(مالی، عملیاتی و ریسک) از جمله افشای اطلاعات است. شرکت انرون دارای کمیتهی حسابرسی بود، لکن به دلایل زیر در انجام وظایف خود در این حیطه ناتوان بود:
با این توضیح، بنظر میرسد سازمان بورس و اوراق بهادار نباید به تشکیل کمیتههای حسابرسی در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار بسنده کند بلکه برای پرهیز از تکرار ضربههای ناشی از فساد مالی در آینده، باید از طریق نظارت و بررسی گزارش هائی که این کمیتهها بطور منظم در راستای انجام وظایف خود تهیه میکنند از کفایت پیروی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراقبهادار از منشور کمیته حسابرسی اطمینان حاصل کند، تا دوباره این پرسش مطرح نشود که مدیران و حسابرسان کجا بودند؟