کوره‌ها در انتظار زغال‌سنگ / ذوق صادرات از رشد آمار زغال‌سنگ
زغال‌سنگ از جمله مواد معدنی با ارزشی است که از بقایای درختان و گیاهان به وجود می‌آید. این ماده معدنی به عنوان ماده اولیه برای تولید اشکال مختلف انرژی در صنایع کاربرد دارد و نقش بسیار مهمی در توسعه صنعت کشورهای مختلف جهان داشته است. زغال‌سنگ پس از نفت، بیشترین سهم را در سبد انرژی جهان دارد به طوری‌که درحال‌حاضر حدود ۳۰ درصد از مصرف انرژی اولیه جهان از زغال‌سنگ تامین شده و ۴۰ درصد برق جهان در نیروگاه‌های زغال‌سنگ تولید می‌شود.
مهمترین کاربرد زغال‌سنگ، تولید انرژی و تهیه کک در صنایع فولادسازی به روش کوره بلند است. علاوه بر این تولید گاز هیدروژن، مواد اولیه واکس‌های صنعتی، تولید کربن فعال و مواد آلی مانند بنزن، اتیلن، پروپیلین و... از قطران زغال‌سنگ به‌دست می‌آید.
مصرف جهانی زغال‌سنگ در سال ۲۰۱۲ میلادی به ۳/۷۳میلیارد تن معادل نفت رسیده است. زغال‌سنگ که زمانی ماده‌ای ارزان، کثیف و بدون جذابیت شمرده می‌شد، درحال‌حاضر بزرگترین رشد مصرف را در بین مواد سوختی جهان دارد. استفاده از زغال‌سنگ در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، به واسطه کمبود منابع رو به افزایش است و اگر فناوری زغال‌سنگ پاک کاربردی شود، این ماده به عنوان منبع گریزناپذیر انرژی در آینده باقی خواهد ماند. در همین حال، مصرف گاز طبیعی با ۲/۲ درصد افزایش به ۲/۹۱میلیارد تن معادل نفت رسیده است. زغال‌سنگ و گاز طبیعی، سوخت‌های اصلی در بازار الکتریسیته جهان هستند و از آن جایی که بیشتر به عنوان جایگزین استفاده می‌شوند، روند مصرف آنها نیز باید در کنار هم مورد بررسی قرار بگیرد. تولید زغال‌سنگ در جهان همواره به دلیل ویژگی‌های آن از اهمیت شایان توجهی برخوردار بوده است. عنوان پلی به سوی آینده برای زغال‌سنگ از سوی متخصصان و کارشناسان امور انرژی می‌تواند موید اهمیت زغال‌سنگ به عنوان یک منبع انرژی جایگزین نفت و گاز در آینده باشد.
از لحاظ ذخیره، بر اساس گزارش موسسه فدرال علوم زمین و منابع طبیعی (BGR) ذخایر قطعی زغال‌سنگ قابل استحصال در جهان تا پایان سال ۲۰۱۶میلادی، بیش از ۱۱۳۹ میلیارد تن پیش‌بینی و محاسبه شده است. بیش از ۵۷ درصد از این ذخایر در ۳ کشور امریکا، چین و روسیه قرار گرفته است.
ایران جزو کشورهای غنی در میزان ذخایر زغال‌سنگ جهان نیست و تنها ۰/۱۳ درصد از کل این ذخایر را در اختیار دارد. بر اساس آخرین آمار، حجم ذخایر قطعی زغال‌سنگ ایران ۱/۲ میلیارد تن، ذخایر احتمالی ۱/۷ میلیارد تن و میزان ذخایر زمین‌شناسی در حدود ۱۴ میلیارد تن برآورد شده اما از نظر ذخایر قطعی زغال‌سنگ در رتبه ۲۶ و بر اساس میزان کلی ذخایر در رتبه ۱۲ جهان قرار دارد که در صورت اکتشاف بیشتر پیش‌بینی می‌شود توان رقابت با کشورهای قدرتمند در بازار را داشته باشد. از نظر توزیع ذخایر، بیشترین حجم ذخایر زغال‌سنگ کشور در منطقه طبس، سپس کرمان و البرز شرقی قرار دارد. بررسی آمار و ارقام نشان می‌دهد که صنعت زغال‌سنگ ایران در منطقه خاورمیانه از جایگاه بسیار خوبی برخوردار است اما در قاره آسیا و کل جهان از موقعیت مناسبی برخوردار نبوده و با کشورهای صاحب این صنعت فاصله زیادی دارد اما از نظر تولید، جزو ۱۰ کشور نخست جهان در تولید زغال‌سنگ است و چین در صدر قرار دارد.
امروز، تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های اصلی توسعه‌یافتگی جوامع به شمار می‌آید و صنایع فولاد، سهم مهمی در سازندگی، بازسازی و توسعه کشورها ایفا می‌کند. یکی از اهداف اساسی بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ کشور، دستیابی به تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در سال ( ۵/۹ میلیون تن به روش کوره بلند، ۴۶ میلیون تن به روش احیا مستقیم کوره قوس الکتریکی و حدود ۳ میلیون تن بر پایه شارژ قراضه) است. یکی از مواد خام اصلی در تولید فولاد، زغال‌سنگ و کنسانتره آن است، به طوری که در پایان سال ۱۴۰۴ سالانه حدود ۴/۵ میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ و ۳/۲ میلیون تن کک برای تولید فولاد به روش کوره‌بلند نیاز است.
زغال‌سنگ یکی از مهترین کانی‌هاست. کشور ایران حدود یک میلیارد و دویست میلیون تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ دارد و در حال حاضر کل تولید زغال‌سنگ ما یک و نیم میلیون تن در سال است که نسبت به یک میلیارد تن اصلا عدد قابل توجهی نیست.
برابر اعلام سازمان توسعه تجارت در 7 ماهه اول سال جاری ۳۷۲ هزار تن زغال‌سنگ وکک به ارزش ۵۹ میلیون دلار به خارج از کشور صادر شد که نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۳۴۶ درصد رشد داشته است. در سال جاری، به‌صورت جدی و برای اولین بار صادرات زغال‌سنگ ککشو صورت گرفته و علیرغم حاشیه‌های ایجادشده در زمینهٔ کیفیت زغال‌سنگ تولید معادن ایران، مصرف‌کنندگان خارجی از زغال‌سنگ ایران استقبال خوبی داشتند.
مهمترین عامل توسعه ضعیف معادن زغال‌سنگ ایران نسبت به ذخایر، واقعی نبودن قیمت زغال‌سنگ داخلی نسبت به قیمت جهانی است.
در خصوص وضعیت صنعت زغال‌سنگ در ۴۰ سال اخیر خبرنگار بورس نیوز، گفت‌وگویی با محمد مجتهدزاده رئیس انجمن زغال‌سنگ ایران و سعید صمدی دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران انجام داده است.
وضعیت این صنعت را در ۴۰ سال اخیر چطور ارزیابی می‌کنید؟
مجتهدزاده: درخشان‌ترین دوره فعالیت زغال‌سنگ در ایران، در فاصله سال‌های ۴۵ تا ۵۵ بوده است که در آن زمان عملکرد صنعت منطبق بر آخرین تکنولوژی‌های روز دنیا بود. اما اکنون بعد از گذشت ۴۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی تنها معدن ذغال سنگ طبس با تکنولوژی روز دنیا مشغول به کار است و سایر معادن شرایط مناسبی به لحاظ تکنولوژی ندارند.
۱۰۰ هزار کیلومتر از مساحت ایران را نواحی زغال‌سنگ خیز شامل طبس، کرمان، البرز شرقی و البرز مرکزی تشکیل می‌دهند که مجموع این چهار ناحیه یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخایر قطعی زغال ککشو و یک میلیارد و ۵۰۰ هزار تن زغال‌سنگ حرارتی است و البته دو تا سه برابر این ارقام نیز ذخایر قطعی زغال‌سنگ کشور به شمار می‌رود.
بر اساس آمار دقیق از تولید، در سال ۹۶ معادل یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن تولید کنسانتره ذغال سنگ حاصل شده که نسبت به سال ۹۵ از رشد ۱۵ درصدی برخوردار بوده است، ضمن اینکه عمده این افزایش مرتبط با ناحیه طبس است.
صمدی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توجه ویژه‌ای به صنعت زغال‌سنگ شد و شاهد اکتشاف بسیاری از معادن غنی در این حوزه بودیم. استخراج گسترده زغال‌سنگ در ایران، از زمان احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان آغاز شد و نخستین معادن زغال‌سنگ در ناحیه کرمان و متعاقب آن معادنی در نواحی البرز شرقی، مرکزی و غربی احداث شدند.
ایران از نظر ذخایر زغال‌سنگ، جزو کشورهای غنی جهان محسوب نمی‌شود و حدود ۰.۱۳ درصد از کل ذخایر جهان را در اختیار دارد. میزان ذخایر قطعی زغال‌سنگ کشور حدود ۱.۲۳ میلیارد تن و میزان ذخایر احتمالی بین ۱۱ تا ۱۴ میلیارد تن برآورد می‌شود.
ایران حدود یک میلیارد و ۲۰۰میلیون تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ دارد و به منظور افزایش ارزش افزوده در این حوزه باید از همین امروز به سمت کشف ظرفیت‌های جدید تولید زغال‌سنگ برویم. پس از انقلاب اسلامی، مهندسان ایرانی با تحقیقات و شناسایی نقاطی که کیفیت زغال آنها بالا بود، نوید انقلابی در این صنعت دادند و حال باید با ارتقای بخش تجهیزات معدنی ضمن افزایش شتاب در استخراج، زمینه را برای بالا رفتن صادرات آن فراهم کرد.
مهمترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ ایران چه صنعتی است؟
مجتهدزاده: میزان نیاز واحد کوره بلند در اصفهان، یک میلیون و ۷۰۰ هزار تن و کوره بلند خاورمیانه در زرند که سال ۹۷ وارد مدار تولید می‌شود، ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تن کنسانتره است. بازار زغال‌سنگ و ذخیره آن نشان می‌دهد که ضرورت دارد این بازار را تامین کنیم به خصوص اینکه هم اکنون ۱۳ هزار نفر اشتغال مستقیم وجود دارد که در صورت افزایش تولید به ۲۰ هزار اشتغال مستقیم ارتقا خواهد یافت.
در سال جاری ۵۵۰ هزار تن کنسانتره از طبس تولید خواهیم کرد و شیوه تولید منطبق با تکنولوژی در این معدن الگوی مناسبی برای سایر معادن است.
صمدی: در شرایط فعلی مصرف زغال‌سنگ در کشور حدود دو میلیون تن در سال است، یعنی 500 هزار تن آن را وارد می‌کنیم و در آینده نزدیک با راه اندازی برخی طرح‌های فولاد سازی کوره بلند این مصرف به 3 ونیم میلیون تن می‌رسد و اگر قرار است از بخش معدن ارزش افزوده ایجاد شود باید از همین امروز به سمت ظرفیت‌های جدید تولید زغال‌سنگ برویم و آن را باتوجه به ذخایری که داریم ایجاد کنیم.
سرمایه‌گذاری در این صنعت توجیه دارد؟
صمدی: اگر نتوانیم ضمن حفظ چرخه معادن کشور و تأمین تجهیزات مورد نیاز این بخش با استفاده از ظرفیت متخصصان داخلی، تولید را افزایش دهیم ناچار خواهیم شد با قیمت به مراتب بالاتر از تولید داخل، اقدام به واردات زغال‌سنگ کنیم.
