انقلاب اسلامی را باید سرآغاز تحولات بزرگ و بنیادین در ایران، منطقه، جهان اسلام و جهان غیراسلام دانست.بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور با عقب ماندگی‌های شدیدی در بخش‌های مختلف از جمله آموزش عالی مواجه بود و کمبود نیروی انسانی متخصص و تحصیلکرده به شدت در کشور احساس می‌شد، به طوری که تا چند سال پس از پیروزی انقلاب در برخی شهرهای کشور پزشکانی از کشورهای جهان سوم مشغول به کار بودند. این وضعیت تا اواسط دهه ۶۰ ادامه داشت، تا اینکه برنامه ریزی‌هایی جهت بهبود این وضعیت در ستاد انقلاب فرهنگی صورت گرفت و در عرض کمتر از یک دهه کمبود نیروی انسانی متخصص به طرز محسوسی برطرف شد. گام دوم در این زمینه در اواسط دهه ۷۰ برداشته شد. آموزش عالی کشور با ایجاد و توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی، جان تازه ای به پژوهش و تولید علم در کشور بخشید و موسسات پژوهشی به تدریج در کشور تاسیس شدند. پیشرفت‌ها در تولید علم تا آنجا ادامه داشت که مطابق با آمار نظام استنادی اسکوپوس در سال ۱۳۸۶ شمسی ۱۵ هزار و ۲۴ عنوان مقاله در ایران تولید شده بود. در سال ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ تعداد مقالات منتشر شده به ترتیب به ۱۹ هزار و ۴۹۲ ، و ۲۴ هزار و ۶۳ عنوان مقاله افزایش یافته است. ایران تا خرداد ماه ۱۳۹۵ با انتشار ۲ هزار و ۴۳۱ مقاله در حوزه نانو فناوری، بعد از کشورهایی چون چین، آمریکا، هندوستان، کره جنوبی و آلمان در جایگاه ششم قرار داشته است. این جایگاه باعث شده است تا در این زمینه ایران رتبه اول را در بین کشورهای اسلامی به خود اختصاص دهد.
در همین راستا با محمدمهدی زاهدی رئیس کمیسیون آموزش وتحقیقات مجلس شورای اسلامی با خبرنگار بورس نیوز، گفت و گویی انجام داده که به شرح زیر است:
ارزیابی شما از روند پیشرفت مراکز علمی و پژوهشی در ۴ دهه اخیر چگونه است؟
وضعیت دانشگاهها، مراکز پژوهشی، مراکز فناوری، پارک‌های علم و فناوری کشور از دو زاویه قابل بررسی است؛ بر اساس نیاز داخلی و از نگاه بین المللی. در گذشته، تعداد دانشگاهها و مراکز پژوهشی، محدود بود. اولویت وزارت علوم در مورد آموزش عالی توسعه کمی زیرساخت‌ها، در راستای نیازهای کشور بود.
در طول ۴۰ سال گذشته، در زمینه توسعه مراکز علمی و پژوهشی روند رو به رشد و قابل توجهی داشته ایم. در گذشته، رشته‌های دانشگاه بسیار محدود، و اکثرا محدود به مقطع کارشناسی و حتی پایین تر بود؛ اما در حال حاضر، شاهد توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره دکترا هستیم. ضمن اینکه افزایش چشمگیر اعضای هیئت علمی دانشگاهها نشان می‌دهد در طول این سال‌ها هم به لحاظ زیرساختی و هم به لحاظ توسعه دوره‌ها و رشته‌ها مخصوصا بین رشته‌هایی که وجود نداشته و بوجود آمده رشد قابل ملاحظه ای حاصل شده است.
همچنین در ۱۰ سال گذشته، با توجه به توسعه بیشتر مراکز علمی و تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری، در کنار مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌ها و دانشگاهها، زیر ساخت‌های لازم برای ورود به عرصه فناوری و تجاری سازی فراهم شده است.
در سطح بینالمللی به کدام نقطه رسیده‌ایم؟
اگر توسعه حوزه علم و فناوری و کسب جایگاهی در شان نام ایران در سطح بین المللی نیازمند تمرکز بیشتر بر آموزش، پژوهش و نیز استفاده عملی و اجرایی از دستاوردهای علمی و تحقیقاتی در کشور بوده ضمن آنکه تحقیقات و پژوهش‌ها باید در راستای تامین نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور باشد.
در حال حاضر مقالات علمی پژوهشگران کشور، در سطح بین المللی منتشر میشود و به اعتقاد من، توسعه بیشتر این حوزه در گرو توجه بیشتر به تحقیقات تخصصی و افزایش کمی نشریات تخصصی در حوزه‌های مختلف است.
آماری هم در این راستا وجود دارد؟
رشد ۲۴ برابری تعداد دانشجويان در کشور و افزايش تعداد دانشجويان از ۱۷۶ هزار نفر در سال ۱۳۵۷ به بیش از ۴ ميليون در سال جاری، افزایش ۱۶.۵ برابری سهم ايران از توليد مقالات ISI؛ (سهم ايران از توليد مقالات خارجي ISI؛ از ۶۶۹ مقاله در سال ۱۳۵۷ به ۲۳ هزار مقاله در سال1394 رسیده است.)
آمارهای بینالمللی چگونه بوده است؟
رتبه جهاني توليد علم ايران طی سال‌هاي ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ از ۵۳ به رتبه ۱۶ در جهان ارتقاء يافته است. رتبه جهاني توليد علم ايران با افزايش تعداد مقالات از 1 به ۴۱۸ مقاله در رشته انرژي اتمي از ۸۳ به ۱۱ ارتقاء يافته است.
رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته نانو و نانو تکنولوژي از رتبه 57 جهان به رتبه ۱۶ ارتقاء يافته است. رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته بيوتکنولوژي از ۵۶ به ۱۴ جهان ارتقاء يافته است. رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته مهندسي هوا و فضا از رتبه ۴۳ به ۱۱ جهان ارتقاء يافته است. رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته پزشکي از ۵۴ به ۱۹ جهان ارتقاء يافته است.
رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته شيمي از رتبه ۴۸ جهان به رتبه ۱۱ جهان ارتقاء يافته است. رتبه جهاني توليد علم ايران در رشته فيزيک و نجوم از رتبه ۶۴ جهان به رتبه ۱۹ جهان ارتقاء يافته است. آمارها به خوبی گویای رشد چشمگیر مقالات علمی و حضور فعال پژوهشگران کشور در عرصه‌های علمی است. پژوهشگران ایرانی از نظر پژوهشی با ثبت ۸۵۱۳ مقاله علمی در سال ۲۰۱۵ رتبه شانزدهم تولید علم جهان را کسب کردند.
دستیابی به فن آوری و دانش هسته‌ای، تجربه موفق ورود به عرصه علوم جدید مانند نانو تکنولوژی، لیزر، میکرو الکترونیک، ورود به دانش روبوتیک، افزایش تعداد پزشکان از ۱۵ هزار نفر در دوران قبل از انقلاب به بیش از ۱۱۱ هزار نفر و رفع کامل نیاز کشور به جذب پزشک خارجی، امکان درمان انواع بیماری‌ها، دستیابی به دانش کشت سلول‌های بنیادین، و... از دستاوردهای عظیم علمی و پژوهشی کشور است که در دوران بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران حاصل شده است.
در بخش جهان اسلام وضعیت به چه شکلی است؟
بررسی و تحلیل جدیدترین داده های استخراج شده از پایگاه استنادی وبگاه علم (WOS) در ۶ ماهه نخست سال ۲۰۱۸ میلادی در خصوص تولیدات علمی جمهوری اسلامی ایران حاکی از عملکرد منحصر به فرد پژوهشگران و دانشمندان ایرانی در نیمه نخست سال جاری میلادی است. نگاهی به آخرین دادههای (ISI) نشان می‌دهد ایران رتبه اول تولید علم را در جهان اسلام کسب کرده و بیش از ۲۲ درصد از کل تولیدات علمی کشورهای اسلامی را به خود اختصاص داده است.
ایران با ثبت بیش از ۲۵ هزار و ۵۰۰ مدرک در ISI توانست برای نخستین بار، در زمره ۱۵ کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد. ایران با ۲۲.۳ درصد، بیشترین سهم تولیدات علمی را در میان کشورهای اسلامی از آن خود کرده است. ترکیه، عربستان سعودی، مالزی و مصر به ترتیب با ۱۶.۲ درصد، ۸.۴ درصد، ۷.۸ درصد و ۷.۵ درصد درصد جایگاههای دوم تا پنجم را کسب کرده اند. به این ترتیب ایران با اختلاف قابل ملاحظه ای نسبت به ترکیه و عربستان سعودی جایگاه نخست را در میان ۵۷ کشور اسلامی از نظر تولید علم در ۶ ماهه نخست سال ۲۰۱۸ میلادی به خود اختصاص داده است. کشور ما برای نخستین بار با ثبت بیش از ۲۵۵۰۰ مدرک در شش ماهه نخست سال ۲۰۱۸ جزو ۱۵ کشور برتر جهان از نظر میزان تولید علم قرار گیرد.
در کدام بخش‌ها ،وضعیت بهتر است؟
دانشمندان مهندسی، شیمی و علم مواد، بیشترین سهم را در تولید علم در نیمه نخست سال ۲۰۱۸ داشته اند. مجموع سهم ۴ حوزه پژوهشی مهندسی، شیمی، علم مواد و فیزیک؛ ۵۳.۸ درصد است. به بیان دیگر؛ دانشمندان قلمروهای پژوهشی مذکور بیش از ۵۰ درصد کل تولیدات علمی کشور را در ۶ ماهه نخست سال ۲۰۱۸ به خود اختصاص دادهاند. از سوی دیگر سهم تولیدات علمی ۱۰ حوزه پژوهشی نخست که در نمودار بالا دیده میشود ۸۰.۶ درصد است.
تحریم روی بمباحث علمی چه تاثیری گذاشته است؟
جمهوري اسلامي به رغم تحريم‌هاي شديد امريكا و فشار به كشورهاي ديگر براي نداشتن همكاري در طرح هسته‌اي ايران، توانست چرخه سوخت هسته‌اي را با دستان دانشمندان داخلي به صورت چشمگیری افزایش دهد تا جايي كه تعجب جهانيان را برانگيزد.
در اين خصوص، نظام جمهوري اسلامي توانست با كشف و استخراج اورانيوم طبيعي در يزد و فناوري آن در اردكان يزد و سپس تبديل آن به سه ماده: «هگزا فلورايد اورانيوم، «اكسيد اورانيوم» و «تترا فلورايد اورانيوم» را در «پايگاه هسته‌اي اصفهان»، بزرگترين گام‌هاي چرخه سوخت هسته‌اي بردارد و سپس با تأسيس پايگاه در «نطنز» با استفاده از دستگاه‌هاي سانتريفوژ به غني سازي اورانيوم دست يابد. اين امر، ايران را به رديف دهمين كشور با فناوري هسته‌اي ارتقا داده است.
طراحي رآكتور آب سنگين در اراك و به مرحله نهايي رسيدن نيروگاه اتمي در بوشهر، گام‌هاي ديگري بود كه نشان داد مديريت انقلابي نظام جمهوري اسلامي را به كشوری پيشرفته تبديل می‌كند.
