پرستیژی به نام سد

رشد شهر‌ها و نیاز به آبیاری زمین‌های کشاورزی باعث شد در سال ۱۳۳۴ ساخت سد‌های بلند در دستور کار قرار بگیرد، البته کاملا با حضور متخصصان کشور‌های غربی سد گلپایگان ۶۱ سال پیش توسط متخصصان خارجی در مرکز ایران ساخته شد و نخستین سد مخزنی خاکی و نخستین سد مدرن ایران بود که مطالعات این سد در سال ۱۳۲۳ و عملیات ساخت آن نیز در سال ۱۳۲۶ آغاز شد و در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسید.

بعد از آن در طول دو دهه قبل از انقلاب ۱۹ سد با حجم مخزن ۱۳ میلیارد مترمکعب با حضور مهندسان و مشاوران خارجی ساخته شد.

سد امیرکبیر، مهمترین سد تامین کننده آب تهران که بدون بهره‌گیری از توان داخلی، در سال ۱۳۴۲ به بهره‌برداری رسید. سد امیرکبیر در استان تهران، سفید رود در استان گیلان، دز در خوزستان و سد‌های کوچکتری مانند بمپور در سیستان و بلوچستان، لتیان در تهران و سد شهید عباسپور تا پیش از انقلاب به دست شرکت‌های غربی ساخته شده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وقوع جنگ تحمیلی و متعاقبا خروج شرکت‌های پیمانکار خارجی، نبود شرکت‌های توانمند داخلی و عدم امکان انتقال دانش سدسازی به نیرو‌های داخلی در دوران پیش از انقلاب، سدسازی را مانند بسیاری از پروژه‌های عمرانی بزرگ دچار توقف و رکود کرد.

پس از پایان جنگ تحمیلی، با افزایش جمعیت و مشکلات تامین آب شرب و کشاورزی و صدمات ناشی از سیلاب رود‌های بزرگی، چون کارون و کرخه ساخت سد‌های بزرگ در دستور کار قرارگرفت سد‌هایی با استفاده از تجهیزات باقیمانده از جنگ، با حضور کارشناسان داخلی و این آغازی بود بر ورود فناوری سد سازی در دوران معاصر به کشور، سد جیرفت اولین سدی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همت متخصصان ایرانی تکمیل شد، سد جیرفت بر روی رودخانه هلیل رود در سال ۱۳۷۰ به بهره‌برداری رسید. جایگاه هفدهم جهان با ۵۲۰ سد و ساخت نیروگاه‌های برق ابی به دست متخصصان داخلی سرعت بیشتری گرفت تاجایی که امروز با ۵۲۰ سد درجایگاه هفدهم جهان قرار دارد. ساخت سد‌های منحصر به فرد هم در سال‌های اخیر بسیاری از چشم‌ها را خیره کرد.

سدبختیاری، بلند‌ترین سد بتنی دوقوسی جهان است که برروی رودخانه بختیاری درحاله ساخت است. ایجاد مناطق گردشگری، کشتیرانی پرورش ماهی از دیگر اهداف سدسازی است برنامه ریزی‌هایی که امروز در کنار هر سد کوچک و بزرگی رونقی قابل توجه به روستا‌ها بخشیده است. ایجاد امنیت غذایی با تولید ۵۰ میلیون تن محصولات کشاورزی درسال، تامین آب شرب با اختصاص بیش از ۳ میلیارد مترمکعب آب تنظیم شده، ایجاد اشتغال مولد با اختصاص حدود یک میلیارد متر مکعب آب به بخش صنعت، جلوگیری از خسارات زیاد سیلاب‌های فصلی رقمی بالغ بر ۶۰ هزار میلیارد ریال، تامین انرژی پاک حدود ۱۰ درصد انررژی برق موردنیاز کشور و حفظ حق آب جمهوری اسلامی ایران در مهار آب‌های مرزی خروجی و منابع آب مشترک، از دستاورد‌های مهم این صنعت عظیم است.

این سد تامین آب پایدار کشاورزی در ۱۳۲ شبکه مدرن آبیاری و زهکشی با حجم ۱۲ میلیارد مترمکعب و در سطحی بالغ بر ۲ میلیون هکتار (۲۵ درصد اراضی آبی کشور) و ۹ میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز ۱.۵ میلیون هکتار برداشت‌های سنتی در طول رودخانه‌ها را سد‌های مخزنی به عهده دارد.

در خصوص وضعیت صنعت سدسازی در ۴۰ سال اخیر خبرنگار بورس‌نیوز، گفت‌وگویی با محمد حاجی رسولی‌ها مدیرعامل شرکت منابع آب ایران انجام داده که چکیده آن را می‌خوانید.

روند سدسازی در کشور در این ۴۰ سال را چطور ارزیابی می‌کنید؟

صنعت آب جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن رتبه نخست در کیفیت طراحی و اجرای طرح‌های سدسازی در منطقه و قرار گرفتن در ردیف تولیدکننده‌های درجه یک دانش سد‌سازی در جهان، بر قله‌های افتخار و خودکفایی ایستاده است.

پیش از انقلاب اسلامی در مجموع 19 سد بزرگ در کشور وجود داشت که عمدتا توسط شرکت‌های آمریکایی، ایتالیایی، اتریشی، آلمانی و برخی دیگر از کشورهای اروپایی ساخته شده بود، اما تعداد سدهای کشور به ۱۷۲ سد رسیده است. بر اساس آمار کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD)، ایران در منطقه، پس از ترکیه، رتبه دوم و در جهان، رتبه هفدهم را در حوزه سدسازی دارد.

دوران اوج شکوفایی صنعت سدسازی ایران چه زمانی بوده است؟

از دولت ششم و هفتم می‌توان به‌عنوان دولت‌های میانه‌رو در سدسازی یاد کرد، چرا که در هر کدام از آن‌ها، تنها ۱۳ سد به بهره‌برداری رسید. این در شرایطی است که پس از دولت ششم، با حجم وسیع سدسازی‌ مواجه شدیم، به‌طوری که تنها در دولت هشتم، ۳۵ سد به مدار بهره‌برداری وارد شد. در ادامه این روند، در دولت بعد یعنی دولت نهم، از اول مهرماه سال ۱۳۸۴ تا پایان شهریورماه سال ۱۳۸۸، بالغ‌ بر ۱۸ سد به‌بهره‌برداری رسید؛ اما قله سدسازی در دولت دهم و با تعداد ۳۹ سد قرار داشت. پس از آن، بحث سدسازی مورد انتقاد جدی قرار گرفت و همین مساله موجب شد که تعداد سدهای بهره‌برداری شده در دولت یازدهم، با کاهش روبرو شود و دولت یازدهم، ۲۵ سد و دولت دوازدهم نیز تنها سه سد را به‌بهره‌برداری برساند. اما درمجموع طی این سال‌ها، ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب به‌بهره‌برداری رسیده و براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد.سد کارون4 با ارتفاع 230 متر بلندترین سد ایران و بیست و دومین سد بلند جهان است. سد بختیاری با 325 متر ارتفاع پروژه منحصر به فردی است که در دست احداث است.

آینده این صنعت را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟ سرمایه‌گذاری در این حوزه توجیه دارد؟

انتقادات و واکنشهای منفی نسبت به سدسازی، به این دلیل بوده که اثرات جانبی سدها را بدون توجه به لزوم سدها در نظر گرفته اند. از ورود فعالان اجتماعی به عنوان نمایندگان ذینفعان اصلی پروژه‌های سدسازی باید استقبال کرد؛ ولی باید مدیریت جامعه به عنوان ذینفعان اصلی پروژه‌های سدسازی مورد توجه بیشتر قرار گیرد. اکثر کشورهایی که وضعیت سرانه آب شیرین تجدیدپذیر سالانه آنها به مراتب بهتر از ایران است و مشکل کمبود آب شیرین ندارند، تعداد سد و حجم مخازن سد بیشتری از ایران ساخته‌اند. بسیاری از کشورهای پیشرفته و درحال توسعه، علیرغم داشتن سرانه آب شیرین بیشتر، سدهای بسیار بیشتری از ایران ساخته‌اند که موجب شده نسبت مخزن به جمعیت بسیار بیشتری از ایران داشته باشند. همچنین ظرفیت موجود برقابی ایران در مقایسه با تولید برقابی دنیا پایین است و به دلیل شرایط خاص رودهای کارون، دز و کرخه، امکان افزایش نیروگاههای برقابی جریانی بدون ذخیره زیاد آب وجود دارد.