سقوط قیمت نفت؛ اقتصادی یا سیاسی؟ مساله این است

کد خبر : ۱۴۲۳۳۰

سعید بهاروند

دکتری مدیریت مالی

از ژوئن 2014 که سیر نزولی قیمت نفت از 116 دلار شروع شده تا زمان نگارش این تحلیل (ژانویه 2015) که قیمت نفت 47 دلار است، تقریبا 7 ماه می‌گذرد و در بازه زمانی فوق، نفت نزول قیمتی 58 درصدی را تجربه کرده است.

اما سوال اساسی این است که دلایل واقعی آن چیست؟ وزن متغیرهای تاثیرگذار بر این سقوط قیمتی چگونه است؟ و آیا زمان آن نرسیده است که بپذیریم بازیگران تعیین‌کننده قیمت نفت دیگر ایران و عربستان نیستند یا حداقل وزن کمتری به آن بدهیم، بلکه بازار و واقعیات اقتصادی، رفتار قیمتی نفت را شکل می‌دهند. امروزه برخی از تحلیلگران سقوط بیشتر قیمت نفت را خبر می‌دهند؛ در حالی‌که برخی از دولتمردان کشورمان بازگشت قیمتی به محدوه بالاتر از 70 دلار را محتمل‌تر می‌دانند. در روزهای نزدیک تصویب بودجه این موضوع از اهمیت بیشتری برای کشورمان برخوردار است و تصمیم‌گیرندگان در این حوزه بهتراست به جای گمانه‌زنی‌های سطحی حتی‌الامکان از تحلیل‌های متقن استفاده کنند.

ابتدا تفکیک دو مفهوم برای تبیین دلایل سقوط ضروری است:

1- نفت متعارف یا رایج (conventional)

2- نفت غیر‌متعارف (Unconventional) یا نفت شیل یا نفت ماسه‌ای که با تکنولوژی‌های جدید حفاری از میان صخره‌های سنگی و ماسه‌ای استخراج می‌شود.

نکته با اهمیت دریلینگ (Drilling) نفت‌ عادی و نفت شیل است. طبعا زمانی که بهای تمام‌شده نفت غیرمتعارف از بهای نفت متعارف بیشتر باشد، تولید نفت شیل اقتصادی نخواهد بود.

مجموع ذخایر شیل جهان تقریبا 3 تریلیون بشکه است که البته همه آن قابل بازیافت نیست که از ذخایر اثبات شده نفت متعارف دنیا حدود 4/1 تریلیون بشکه بیشتر است. روسیه، برزیل و آمریکا روی هم رفته 86 درصد ذخایر شیل جهان را تشکیل می‌دهند. آمریکا بیشترین ذخایر شیل نفتی جهان را داراست که در منطقه Green River Formation و در 3 بخش کلرادو، یوتا و وایومینگ واقع شده‌اند. ذخایر نفت شیل آمریکا 62 درصد منابع جهان را در بر می‌گیرد.

پدیده شیل نفت و شیل گاز قدمتی طولانی دارد ولی عموما یا قیمت نفت رایج پایین بوده یا تکنولوژی و روش‌های حفاری جدید وجود نداشته و بنابراین استفاده از آن در سنوات قبل چندان امکان‌پذیر نبوده است. ذخایر منطقه Green River Formation حدود 5/1 تریلیون بشکه است. گرچه همه این ذخایر قابل استحصال نیست ولی اگر و فقط اگر 900 میلیارد بشکه آن قابل استحصال باشد، مفهومش این است که میزان ذخایر شیل آمریکا 3 برابر ذخایر اثبات شده ونزوئلا (به‌عنوان دارنده بزرگترین ذخایر اثبات شده نفتی دنیا) و 3/3 برابر ذخایر اثبات شده عربستان (دومین کشور دارای ذخایر اثبات شده عظیم) و 7/5 برابر ذخایر نفتی اثبات شده کشورمان است.

6 منطقه در آمریکا 90 درصد از کل نفت شیل تولیدی در آمریکا را تشکیل می‌دهند که از میان آنها شیل نفتی باکن و ایگل فورد 66 درصد تولید نفت شیل را به خود اختصاص می‌دهند.

براساس مطالعات انجام شده توسط آژانس اطلاعات انرژی در آمریکا بهای تمام شده تولید هر بشکه نفت خام شیل در باکن برابر 73.72 دلار و ایگل فورد 49 دلار است. طبیعتا در شرایط کنونی که قیمت نفت (47 دلار) زیر بهای تمام شده شیل نفت در منطقه باکن است (72/73 دلار) پروژه‌های نفتی باکن متوقف و بخشی از تولید نفت آمریکا از طریق منطقه ایگل فورد و سایر مناطقی که بهای تمام شده نفت کمتر از قیمت کنونی بازار باشد انجام می‌گیرد. نکته مهم این است که تکنولوژی حفاری روز به روز کارآتر می‌شود و بهای تمام شده شیل نیز به تبع آن پایین‌تر خواهد آمد.در یک دسته‌بندی جامع می‌توان علل سقوط نفت را در پنج دسته جای داد:

1- توسعه نفتی آمریکا (The U.S. Oil Boom): مهم‌ترین عامل در سقوط قیمت نفت توسعه نفتی آمریکا است.

برای نشان دادن اهمیت منابع عظیم شیل نفتی در تولید نفت آمریکا باید گفت که سهم نفت شیل در اقتصاد آمریکا از 8 درصد در سال 2008 به 40 درصد در سال 2014 رسید که خود موجب کاهش واردات نفت از 60 درصد در سال 2008 به 40 درصد در سال 2014 شده است.

2- کاهش رشد اقتصادی چین (China Growth Slowing): کاهش تقاضا در چین به‌عنوان دومین کشور مصرف‌کننده نفت جهان به‌گونه‌ای است که در سه ماه پایانی سال 2014 رشد اقتصادی چین به 2/7 درصد رسید که بعد از بحران جهانی کمترین رشد محسوب می‌شود.

3- کشمکش اعضای اوپک (OPEC Infighting): عدم انسجام داخلی بین اعضای اوپک و اختلافات میان اعضای این سازمان منجر به این شده که اعضای اوپک نتوانند تولیدات خود را سازماندهی کنند.نگارنده اعتقاد دارد به‌رغم خصومت دیرینه دولت عربستان علیه کشورمان باید گفت نقش عربستان در سقوط قیمتی اخیر ناچیز و در قیاس با تاثیر تکنولوژی برتر شیل نفتی ایالات متحده بسیار کم‌اهمیت است، چراکه اساسا اقتصاد عربستان نفتی‌تر از اقتصاد کشورمان است. سهم نفت در GDP عربستان 46 درصد و در GDP کشورمان 22 درصد است. در واقع عربستان برای بیرون راندن پروژه‌های شیل آمریکا و البته از دست ندادن بازار آمریکا نفت خود را چند دلاری پایین‌تر از قیمت‌های بازار عرضه می‌کند و خواسته یا ناخواسته خود را وارد یک بازی با پایان نامشخص می‌کند و طبعا در آینده‌ای نه‌چندان دور تاوان این اشتباه استراتژیک خود را پس خواهد داد چرا که ادامه بازی، زمانی معقول است که عربستان دقیقا بهای تمام‌شده شیل نفتی مناطق شش‌گانه آمریکا را برآورد کرده باشد ولی بهای تمام شده شیل نفتی آمریکا در مناطق مختلف به غیر از چند منطقه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

4- بازگشت لیبی (Libya is Back): گمانه‌زنی‌های تحلیلگران ابتدا این بود که به‌دلیل درگیری‌های داخلی نفت لیبی حدود 150 تا 200 هزار بشکه در روز است، ولی لیبی بسیار سریع‌تر از پیش‌بینی‌ها تولیدش را به 810 هزار بشکه در سپتامبر رساند.

5- چشم‌انداز منفی اقتصاد اروپا (Negative European Economic Outlook) در کنار افزایش تولید نفت روسیه: کند شدن رشد اقتصادی اروپا و به‌ویژه اقتصاد برتر حوزه یورو یعنی آلمان، نتیجه بدیهی آن کمبود تقاضا برای نفت و مشتقات نفتی است. از طرفی روسیه به‌عنوان دومین تولید‌کننده نفت جهان در بیشترین مقدار تاریخی تولید نفت خود قرار دارد.

در مجموع و با در نظر گرفتن عوامل و متغیرهای تاثیرگذار بر قیمت نفت باید گفت وجود منابع بی‌پایان شیل نفتی در ایالات متحده و تکنولوژی پیشرفته حفاری که هر ساله بهای تمام‌شده نفت استخراج شده با این روش را پایین می‌آورد تا جایی که تولید نفت در اقتصاد آمریکا در سال‌های اخیر دو برابر و به نوعی اقتصاد آمریکا را بی‌نیاز از نفت اوپک خواهد کرد به‌عنوان مهم‌ترین عامل و در کنار آن کاهش تقاضای چین به‌عنوان دومین مصرف‌کننده نفت و مازاد عرضه نفت کشورهای عضو اوپک و البته کاهش تقاضای کشورهای اروپایی به‌دلیل کاهش رشد و سقف تولید تاریخی روسیه، در کاهش قیمت نفت موثر بوده‌اند.