بررسی اجمالی صنعت متانول
بورس نیوز:
متانول یا متیل الکل ساده‌ترین الکل موجود، قابل اشتعال، فرار، بی‌رنگ و سمی است. همچنین اولین و مهم‌ترین محصول صادرات پتروشیمی ایران به‌حساب می‌آید. متانول از گاز سنتز تولید می‌شود که گاز سنتز از گاز طبیعی (متان) یا زغال‌سنگ با توجه به دسترسی کشور‌ها در تأمین آن، تولید می‌شود.
متانول جزء صنایع شیمیایی پایه محسوب و یکی از سه محصول بسیار مهم صنایع شیمیایی در دنیا بوده و مواد بسیاری از آن مشتق می‌شود. استفاده آن در صنایع مختلف، این محصول را به‌عنوان یک کالای استراتژیک مطرح ساخته است و نوسان قیمت آن بر بسیاری از صنایع تولیدی اثر می‌گذارد. همچنین بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی را شامل و برای کشور‌هایی است که دسترسی به ذخایر گاز دارند، به علت ارزآوری صنعت جذابی محسوب می‌شود (ایران، عربستان و...).
تقریباً ۱۳ درصد از صنعت پتروشیمی ایران را شاخه متانول تشکیل می‌دهد و شرکت‌های پتروشیمی زاگرس، فناوران، شیراز و خارک تولیدکننده‌های اصلی متانول هستند.
طبق آمار منتشره موسسه بین‌المللی MMSA، در سـال٢٠٢١، ظرفیـت اسـمی تولیـد متـانول جهـان حـدود ١٦١میلیون تن است که حدود ۶۵ درصد آن به ظرفیت عملی می‌رسد (۱۰۶ میلیون تن)، تجارت جهانی آن نیز حـدود ۷.۳۰ میلیـون تـن بـوده اسـت.
مهم‌ترین بازار متانول در جهان را چین به خودش اختصاص داده است که ایران و عربستان از مهم‌ترین تأمین‌کننده‌های چین هستند و انجام طرح‌ها و پروژه‌های متانولی چین که به ظرفیت تولید اضافه خواهد کرد تهدیدی برای ایران محسوب می‌شود.
سایر آسیا هم شامل ژاپن و کره تقاضای خوبی برای متانول داشته که علاوه بر استفاده از متانول به‌عنوان سوخت از کاربرد‌های دیگر آن نیز استفاده می‌کنند. در اروپا به علت نداشتن گاز و اهمیت به سوخت‌های زیست دوست استفاده از طرح‌های زغال‌سنگی رو به کاهش است. در امریکا هم مشابه خاورمیانه از گاز استفاده می‌شود.
فرصت‌های صنعت
دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی این دسترسی موجب کاهش هزینه حمل و سهولت صادرات محصولات می‌شود.
موقعیت ممتاز جغرافیایی ایران به لحاظ دسترسی به منابع و ذخایر غنی گاز طبیعی موقعیت ویژه‌ای برای ایران در تولید محصولات پتروشیمی پدید آمده است.
تهدید‌های صنعت
نرخ‌گذاری دستوری دولت درباره خوراک پتروشیمی‌ها این نوع نرخ‌گذاری دستوری برای شرکت‌های پتروشیمی به‌خصوص متانول سال‌ها تا به دلیل کاهش قیمت جهانی متانول، سودآوری آن تا به‌شدت کاهش و حتی موجب زیان شده است.
افزایش قیمت جهانی نفت و درنتیجه آن افزایش قیمت متانول به دلیل همبستگی قیمت گاز طبیعی به نفت، در صورت افزایش قیمت نفت بهای گاز افزایش و درنتیجه بهای تمام‌شده متانول افزایش می‌یابد.
عدم رشد صنایع پایین‌دستی متانول در کشور متانول جز محصولات پایه و صنایع بالادستی محسوب می‌شود که با توسعه صنایع پایین‌دستی می‌توان محصولاتی باارزش‌افزوده بالاتر، درآمد فروش و ارزآوری بیشتری ایجاد نمود.
محدودیت‌های ایجادشده ناشی از تحریم‌های غرب تحریم‌های سال‌های اخیر، موجب شده است میزان فروش صادراتی و انتقال وجوه ارزی با محدودیت‌هایی روبه‌رو باشد.
ریسک تأمین مواد اولیه و سرویس‌های جانبی در صورت عدم تأمین مواد اولیه لازم شرکت‌های متانولی با عدم یا کاهش تولید مواجه و همچنین در زمان‌های افزایش مصرف گاز ریسک گاز متصور است.
دسترسی به ذخایر گازی موجب شده است این شاخه از صنعت در کشور‌های عربستان، امریکا و... رشد، توسعه و گسترش بیشتری یابد.
با توجه به اینکه ظرفیت اسمی متانول در جهان حدود ۱۶۶ میلیون تن و ظرفیت عملی ۱۱۱ میلیون تن است، در صورت تقاضا برای آن قابلیت تولید و کنترل قیمت دارد. البته باید توجه داشت افزایش عرضه بدون توجه به تقاضا ممکن است تهدیدی برای بازار به‌حساب آید.
متانول در ترکیب با سوخت تا آلایندگی را کاهش و همچنین به‌عنوان ورودی در بخش تولید الفین به‌حساب می‌آید. در صورت ایجاد ظرفیت اضافه، قرار بر توسعه و جذب واحد‌هایی به‌عنوان MTO (متانول تو الفین) یا MTP (متانول تو پروپیلن) است چراکه هم تقاضای آن در آینده بیشتر و هم راه‌اندازی این واحد‌ها سریع‌تر است.
همچنین انتظار می‌رود افزایش تقاضا به‌واسطه استفاده از سوخت پاک در اروپا، چین و... و محدودیت‌هایی بر میزان سولفور موجود در سوخت‌های دریایی افزایش یابد. (سوخت غالب کشتی تا در حال حاضر HFO است)
منطقه خاورمیانه به علت دسترسی به گاز طبیعی، متانول را از گاز طبیعی تولید می‌کند و منطقه آسیای شرقی (چین، ژاپن، کره جنوبی و...) بیشتر از زغال‌سنگ و حدود ۱۷ درصد از گاز طبیعی به‌عنوان خوراک و در مناطق اروپایی از گاز و زغال‌سنگ هر دو به‌عنوان خوراک استفاده می‌شود. دسترسی کشور‌ها به نوع خوراک جهت تولید متانول در دنیا موجب ایجاد مزیت رقابتی با مناطق دارای گاز طبیعی شده است و شکاف زیادی بین ظرفیت تولید و تولید واقعی ایجادشده است.
شرکت متانکس بزرگ‌ترین تولیدکننده متانول در جهان است که ظرفیت تولید آن حدود ۸ میلیون تن در سال است و سهم ۶ درصدی از ظرفیت تولید جهانی دارد. شـرکت پتروشـیمی زاگرس چهارمین تولیدکننده در جهان است که سهم ٢ درصد در تولید متانول جهان و ٧.٣ درصد تجارت جهانی متانول را دارا است و در بین شرکت‌های فعال در این صـنعت در کشور در رتبه نخست قرار دارد.
ایران به‌واسطه دسترسی به ذخایر غنی گازی و حضور شرکت زاگرس به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های متانولی در جهان، یکی از بازیگران اصلی این صنعت محسوب می‌شود.
کشور ایران به دلیل برخورداری و دسترسی به منابع غنی گازی، مزیت رقابتی بسیار مناسبی در این صنعت دارد که با سرمایه‌گذاری مناسب، توسعه طرح‌های پتروشیمی و تکمیل زنجیره ارزش، می‌تواند ارزش‌افزوده بالایی را ایجاد و وابستگی کشور به خام فروشی نفت را کاهش دهد.
متانول به‌عنوان مهم‌ترین محصول پایه پتروشیمی، بیشتر به‌عنوان مواد اولیه جهت تولید بسیاری از مواد شیمیایی پایین‌دستی و همچنین به‌عنوان سوخت نیز در بعضی کشور‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد.
پتروشیمی زاگرس بزرگ‌ترین متانول ساز ایران با ظرفیت اسمی تقریباً ۳۳۰۰۰۰۰ بیشترین مقدار تولید را دارد و پتروشیمی مرجان در سال‌های اولیه بهره‌برداری است.
در حال حاضر، ظرفیت اسمی تولید متانول در ایران حدود ۱۴ میلیون تن در سال است که سهم شرکت‌های بورسی شامل پتروشیمی زاگرس ۳۳۰۰۰۰۰ تن، فناوران ۱۰۰۰۰۰۰ تن، خارک ۶۶۰۰۰۰ تن، شیراز ۸۴۰۰۰ تن است. همچنین شرکت‌های غیر بورسی شامل کاوه ۲۳۰۰۰۰۰ تن، مرجان ۱۶۵۰۰۰۰ تن، کیمیا پارس ۱۶۵۰۰۰۰ تن، بوشهر ۱۶۵۰۰۰۰ تن است.
با توجه به چشم‌انداز و ظرفیت‌های موجود، پیش‌بینی حدود ۱۹ میلیون تن برای سال ۲۰۲۶ است.
در ایران مازاد تولید وجود دارد و سهم کمی از آن برای داخل و مابقی صادر می‌گردد. مصرف داخل هم بیشتر مربوط به مواد و مصارف شیمیایی می‌شود و بازار‌های صادراتی ایران شامل چین هند ترکیه و عراق است.
در نرخ داخلی شرکت پتروشیمی فناوران و در نرخ صادراتی شخارک که تنها محصول خود را صادر می‌کند، با نرخ بالاتری نسبت به سایر متانول سال‌ها فروخته شده است. قیمت متانول از قیمت‌های جهانی پیروی می‌کند، ولی به جهت تحریم‌های سیاسی و از دست ندادن بازار‌های هدف شرکت‌های متانولی مجبور به تخفیف هستند.
بیشترین تقاضا متانول برای تولید فرمالدئید (ماده اولیه رزین، چسب، رنگ و...) با ۱۹.۳۷ درصد و استفاده از متانول در بخش سوخت برای کاهش اکتان (سوخت معیوب)، سوخت‌های ترکیبی با بنزین و سوخت‌های مایع یا تبدیل به پروپیلن وجود دارد.
حدود ۲۷ درصد از تقاضای متانول مربوط به سوخت است و افزایش قیمت سوخت تا (بنزین، گازوئیل و ...) موجب افرایش قیمت متانول می‌شود. (متانول همبستگی با قیمت نفت و سوخت دارد)
قیمت نفت و قیمت متانول با هم همبستگی بالایی دارد و قیمت متانول به خوبی از قیمت نفت تاثیر می‌پذیرد.
در وضعیتی که شرایط بازار گاز طبیعی عادی است همبستگی میان گاز و متانول وجود دارد، اما در نوسانات شدید نرخ گاز، متانول با گاز مشابه حرکت نمی‌کند.
اتیلن به‌عنوان نماینده الفین (اتیلن پایه‌ترین الفین) رابطه و همبستگی خوبی با متانول دارد. مهم‌ترین تقاضا و کاربرد‌های متانول به ویژه در آینده در متانول قابلیت تبدیل متانول به الفین است که ارزش‌افزوده بالایی دارد.
نرخ خوراک پتروشیمی‌ها
در ایران نرخ خوراک پتروشیمی‌ها از طریق فرمول تعیین می‌شود. بر این اساس فرمول نرخ خوراک به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش نخست از مقدار مصرف داخلی، صادرات و واردات گاز تاثیر می‌گیرد و میانگین وزنی آن تا است بنابراین به نرخ مصرف داخلی نزدیک است.
نیمی دیگر از نرخ خوراک پتروشیمی‌ها تاثیر می‌گیرد که شامل میانگین نرخ ۴ بازار هنری هاب آمریکا، هاب آلبرتا کانادا به‌عنوان هآب‌های تولیدکننده و هآب‌های NBP انگلیس و FFT هلند به‌عنوان هآب‌های مصرف کننده است؛ که نرخ بازار اروپا در آن بالاترین و نرخ بازار قاره آمریکا پایین‌ترین است.
نرخ گاز در کشور‌های گاز محور در خاورمیانه و ایالات متحده بسیار مهم و تعیین کننده است.
صنعت پتروشیمی درصد بالایی از بازار سرمایه را دارد؛ بنابراین با حمایت درست و صحیح از بازار باید مشکلات این صنعت بررسی وکاهش یابد. در اوایل دهه ۹۰ دولت سیاست نرخ‌گذاری خوراک پتروشیمی‌ها را مطرح و تصویب نمود.
در واقع باید تولید در این صنعت کمترین میزان افزایش یا کاهش را داشته باشد. در حال حاضر به علت جنگ میان روسیه و اوکراین قیمت نفت و به‌خصوص گاز افزایش یافت و به طبع تمام محصولات گازی با افزایش قیمت مواجه شده اند و این افزایش قیمت در بهای تمام‌شده بیش از نرخ فروش متانول CFR چین، سبب توقف تولید یا تعطیلی برخی واحد‌های شرکت‌های پتروشیمی (کیمیای خارمیانه و.) شده و توان رقابتی بسیاری از شرکت تا تضعیف شده است.
یکی از شروط قیمت گذاری خوراک، رقابت پذیری محصول در بازار‌های جهانی است و باید قیمت خوراک متناسب با قیمت محصول در بازار‌های جهانی تعیین شود. در مهر ۱۴۰۱ جلسه‌ای دراین خصوص تشکیل، اما در نهایت توافقی صورت نگرفت.
برای حل این موضوع و مشکل اصلی صنعت باید در بودجه سال پیش رو اصلاحاتی انجام و فرمول قیمت گذاری تاثیر کمتری از گاز‌های جهانی داشته باشد؛ چراکه گاز ایران حتی می‌تواند به‌عنوان یک هاب در نظر گرفته شود، یا شناوری بیشتری در آن لحاظ گردد تا بحث رقابت پذیری و توجیه سرمایه‌گذاری برای صنعت وجود داشته باشد و همچنین محصولات باارزش‌افزوده بالاتر مثل اتیلن به‌عنوان نماینده الفین تا را تولید کرد.
مریم معمارزاده
